Zanim powstało sanktuarium Świętego Krzyża na Łysej Górze ( drugim szczycie po Łysicy pod względem wysokości), było to miejsce pogańskiego kultu. Jego pozostałością jest wał kultowy, otaczający partię szczytową wzniesienia. Stare przekazy kronikarzy mówią o trzech bóstwach, które miały być czczone na górze. Wraz z datą Chrztu Polski wiele się zmieniło, wykorzystano to miejsce obrzędów religijnych i postawiono tam murowaną świątynię pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej. Opactwo miał założyć Bolesław Chrobry w 1006 roku. Od XIV w. nazywane Świętym Krzyżem, jako że przechowywane są tu relikwie drzewa krzyża, na którym miał umrzeć Jezus Chrystus. W 1461 starożytny kościół Św. Krzyża na Łyścu został na nowo konsekrowany. Wspomina też o Świętym Krzyżu notatka na karcie 238 Kodeksu z XV wieku, w który wszyte były Kazania Świętokrzyskie. Po pierwszym kościele, który jeszcze w XIX wieku widział i opisywał Gwiaździc, w wyniku zniszczeń, pozostały jednak obecnie tylko fundamenty. Losy opactwa były różne, niszczono je i na zmianę odbudowywano. W czerwcu 2006 r. na Świętym Krzyżu, na tysiąclecie istnienia klasztoru odbył się cykl imprez Świętokrzyskie Milenium, odwołujący się do tradycji benedyktyńskich. Od opactwa pochodzi nazwa Gór Świętokrzyskich oraz województwa świętokrzyskiego.
Historia świętego Krzyża
